Covid-19, những câu hỏi chưa được trả lời: Các triệu chứng Covid-19 thay đổi như thế nào?

Cùng với các biến thể mới của SARS CoV-2 và tình trạng tiêm vaccine, cũng như đáp ứng miễn dịch của cộng đồng đang thay đổi, liệu các triệu chứng của Covid-19 (và sự hiểu biết của chúng ta về chúng) hiện nay sẽ như thế nào?

Các triệu chứng Covid đã thay đổi như thế nào kể từ khi bắt đầu đại dịch? (triệu chứng đã nhẹ và ít gây nguy kịch)

Trong khoảng thời gian ngắn vài năm, chúng ta đã thấy những thay đổi đáng ngạc nhiên trong cách biểu hiện lâm sàng của Covid-19. David Strain, giảng viên lâm sàng cao cấp tại Đại học Y khoa Exeter, cho biết khi bắt đầu đại dịch, các triệu chứng đầu tiên thường được báo cáo là mất khứu giác và vị giác, sau đó là khó thở và ho do tổn thương vi mạch máu. “Điều đó đã trở thành các triệu chứng tiêu chuẩn mà chúng ta nhận ra bệnh”.

Betty Raman, nhà nghiên cứu lâm sàng cao cấp tại Khoa Y Radcliffe - Đại học Oxford, cho biết: “Những người có các biến thể sớm hơn sẽ có các triệu chứng về tim mạch hoặc hô hấp khá nghiêm trọng trong giai đoạn cấp tính cùng với các triệu chứng khác, chẳng hạn như sương mù não. Một tỷ lệ đáng kể đã được đưa vào bệnh viện với các biến thể trước đó.”

Kể từ đó, đã có sự thay đổi của các nhóm triệu chứng và các biểu hiện tùy theo  các biến thể, không chỉ bị ảnh hưởng bởi sự tiến hóa của chính virus mà còn bởi do các vaccine, tình trạng tiêm vaccine trong cộng đồng, việc sử dụng các phương pháp điều trị khác nhau và những trường hợp bị tái nhiễm. Điều này đã dẫn đến việc giảm số ca nhập viện và thay đổi tần suất của từng triệu chứng.

Strain nói rằng tình trạng mất khứu giác và vị giác không còn phổ biến như trước đây. Ông nói: “Điều đó thực sự đã xảy ra vào thời kỳ Omicron. “Các biến thể phụ của Omicron BA.1 và BA.2 dường như di chuyển từ phổi  (lây nhiễm chủ yếu trước đây) và mô thần kinh sang đường hô hấp trên. BA.1 đối với nhiều người không hơn gì một cơn cảm lạnh nghiêm trọng.”

Raman cho biết thêm rằng, mặc dù một số người vẫn bị sương mù não, nhưng xuất hiện với tần suất có vẻ ít hơn trên các biến thể mới sau này và do tình trạng tiêm vaccine trong cộng đồng.

Strain dự đoán rằng khi bắt đầu đại dịch lây nhiễm đã dẫn đến tổn thương mạch máu ở khoảng 15-20% bệnh nhân—đối với một số người, đây chỉ là tình trạng tổn thương nhẹ nhàng không nguy hiểm, nhưng đối với những người khác, dẫn đến thuyên tắc phổi và tổn thương thận cấp tính - và một tỷ lệ nhỏ sẽ  tiếp tục trải qua một cơn bão cytokine và hội chứng suy hô hấp cấp tính (ARDS). Strain nói: “Rất may, ARDS gần như đã biến mất hoàn toàn khi chúng ta đã tiêm phòng. Rất, rất ít người bước vào giai đoạn cuối cùng đó.

Cùng với việc tiêm vaccine, đáp ứng miễn dịch được tạo ra do mắc Covid-19 và sự lây lan của Omicron đã gây ra tình trạng nhiễm với các triệu chứng ít nghiêm trọng hơn. Strain nói rằng bây giờ chúng ta thấy hầu hết các triệu chứng đường hô hấp trên, sốt, đau cơ, mệt mỏi, hắt hơi, đau họng và ho. Ông lưu ý rằng nhiều trong số này không đặc hiệu với Covid-19 và cũng có thể là biểu hiện của các bệnh do virus khác.

Các triệu chứng có liên quan mật thiết đến các biến thể không? (triệu chứng viêm đường hô hấp trên và mệt mỏi sau khi ngủ chiếm ưu thế; triệu chứng mê sảng kéo dài hơn trong giai đoạn cấp, nhưng triệu chứng thần kinh trong Hội chứng Covid kéo dài lại ít đi)

Khi biến thể Alpha xuất hiện, một nghiên cứu nhỏ ở Ý đã báo cáo rằng nó có liên quan đến nguy cơ đau cơ, mất ngủ, sương mù não, lo lắng và trầm cảm cao hơn, trong khi dữ liệu từ nghiên cứu của ZOE chỉ ra rằng sổ mũi đã trở nên phổ biến hơn với biến thể Delta.

Dữ liệu từ ZOE chỉ ra rằng các biến thể phụ BA.4 và BA.5 có nhiều khả năng gây đau họng và khàn giọng hơn. Tim Spector, điều tra viên chính tại ZOE, đã nói rằng mệt mỏi vào buổi sáng, ngay cả sau một đêm ngon giấc và đau họng hiện có thể được coi là dấu hiệu của tình trạng nhiễm bệnh Covid-19. Đổ mồ hôi ban đêm và mất ngủ cũng là những triệu chứng phổ biến hơn trong thời kỳ BA.5 gần đây.

Strain nói rằng với biến thể phụ BA.2, triệu chứng chính mà hầu hết mọi người gặp phải là mệt mỏi, ngủ không đủ giấc hoặc “giấc ngủ không phục hồi - về cơ bản, họ sẽ thức dậy và cảm thấy kiệt sức như họ đã không được nghỉ ngơi, như chưa ngủ bao giờ.”

Thời kỳ BA.1 cũng chứng kiến sự gia tăng trẻ em có các triệu chứng, Strain cho biết thêm: “Bệnh viện của chúng tôi đã trải qua toàn bộ các đợt từ chủng hoang dã (wild-type), đến Alpha và Delta mà không có nhiều hơn một hoặc hai trẻ em phải nhập viện. “Nhưng đến thời kỳ BA.1, và chúng tôi đột nhiên có 10 hoặc 12 trẻ em phải nhập viện vì viêm thanh khí phế quản, tình trạng ho gà (whooping cough) mà Covid-19 gây ra.”

Nhưng khi nhìn lại, ông nói, điều này hoàn toàn là do đường hô hấp trên của trẻ em nhỏ hơn, vì vậy chúng dễ bị ảnh hưởng nhiều hơn bởi sự thay đổi tác động của virus đã nói ở trên với Omicron. Trong khi “Ở người lớn, vấn đề này rất, rất nhỏ và hầu như không gây ra rắc rối gì.”

Tình trạng đáng lo ngại hơn là mê sảng (delirium) - một triệu chứng thường xuyên xảy ra trong suốt đại dịch, đặc biệt là ở những người cao tuổi, nhóm người dễ bị nhiễm Covid-19 nhất - hiện đang mất nhiều thời gian hơn để giải quyết, Strain nói: “Với BA.1, những người lớn tuổi mắc bệnh Covid-19 sẽ bị mê sảng trong khoảng 2-3 ngày, nhưng bệnh sẽ tự khỏi. “Với BA.4 và BA.5, sẽ mất hàng tuần để hồi phục—chúng tôi phải đưa đến bệnh viện cộng đồng hoặc nhà chăm sóc ngắn hạn cho đến khi hết tình trạng mê sảng.

“Điều này làm áp lực đối với các bệnh viện: khi mà khoa lão khoa của chúng tôi chứa đầy những bệnh nhân Covid-19 có triệu chứng mê sảng. Họ không còn lây nhiễm nữa, họ không cần phải nằm viện, nhưng họ là những người chưa an toàn để xuất viện.”

Một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Lancet Psychiatry vào tháng 8 năm ngoái đã ghi nhận rằng biến thể Delta có nhiều rối loạn thần kinh và tâm thần hơn so với Alpha; và Omicron cũng có liên quan đến các nguy cơ thần kinh và tâm thần tương tự.

Raman trích dẫn một nghiên cứu sử dụng dữ liệu từ ứng dụng ZOE khảo sát các triệu chứng của “hội chứng Covid kéo dài” có thay đổi trong các nhóm biến thể. “Điều khá đáng chú ý là các triệu chứng thần kinh sau khi mắc Covid-19 cấp tính dường như là một đặc điểm nổi bật ở những bệnh nhân mắc các biến thể trước đây như hoang dã (wild-type) , Alpha và Delta,”. “Điều rõ ràng là các triệu chứng thần kinh, bao gồm cả phản ứng của não, chắc chắn là một đặc điểm khá nổi bật của các biến thể cũ hơn. Và ngày càng có nhiều báo cáo rằng nó đang trở nên ít hơn.”

Raman cho biết thêm, điều mà chúng ta không biết là liệu có phải do tiêm chủng và miễn dịch hay không.“Hệ thống miễn dịch của chúng ta hiện được trang bị tốt hơn để chống lại sự lây nhiễm Covid-19. Và do đó, phản ứng quá mức mà chúng ta từng thấy trong giai đoạn đầu của đại dịch không còn nữa và có thể không góp phần gây ra một số biểu hiện nghiêm trọng mà chúng ta đã thấy khi bắt đầu đại dịch.”

Điều gì làm cho các triệu chứng nghiêm trọng hơn? (béo phì, tiểu đường hoặc bệnh tim có xu hướng dự trữ năng lượng miễn dịch thấp, do đó kém khả năng đối phó với bệnh nhiễm trùng)

Monica Verduzco-Gutierrez, trưởng  Khoa Y học Phục hồi chức năng tại Long School of Medicine in Texas, cho biết tình trạng vaccine, tải lượng virus, tình trạng bệnh lý nền và bệnh tự miễn có thể ảnh hưởng đến mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng. Phản ứng miễn dịch của mỗi cá nhân sẽ khác nhau. “Tất nhiên, bây giờ chúng ta đã có các phương pháp điều trị ban đầu khi các triệu chứng vừa mới xuất hiện. Việc tiếp cận những phương pháp trị liệu đó sẽ làm giảm mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng.”

Raman nói rằng những người mắc các bệnh đi kèm như béo phì, tiểu đường hoặc bệnh tim có xu hướng dự trữ năng lượng thấp hơn từ góc độ sinh lý học.  “Họ có khả năng dự trữ sinh lý thấp hơn để đối phó với các bệnh nhiễm trùng (không chỉ với nhiễm Coronavirus mà còn cả các bệnh nhiễm trùng khác). Và đó không chỉ là khả năng của cơ thể để đối phó với nhu cầu oxy tăng lên, nhu cầu dinh dưỡng và năng lượng tăng lên, mà còn là dự trữ của những tế bào miễn dịch sẵn sàng chiến đấu và loại bỏ nhiễm trùng. Thậm chí điều đó dường như còn thấp hơn ở những bệnh nhân mắc nhiều bệnh đi kèm.”

“Hầu hết các tình trạng này là phản ứng tự viêm. Vì vậy, hệ thống miễn dịch liên tục được kích hoạt bởi sự tổn thương được hình thành do hậu quả của bệnh hoặc  do nguyên nhân gây bệnh. Điều đó làm cho hệ thống miễn dịch phải luôn luôn hoạt động. . . dẫn đến sự cạn kiệt của hệ thống miễn dịch, rồi trở nên kém thích nghi hoặc mất kiểm soát. Và điều đó góp phần tạo ra phản ứng kéo dài lâu hơn, có thể nghiêm trọng hơn, thậm chí có thể liên quan đến cơn bão cytokine.

“Đó là hệ thống miễn dịch bị rối loạn, dường như rất quan trọng và then chốt trong việc xác định mức độ nghiêm trọng của tình trạng nhiễm trùng cấp tính.”

Các triệu chứng có thể thay đổi như thế nào trong tương lai? (các biến thể hoang dại, Alpha, Delta có khuynh hướng tấn công tại phổi, Omicron chuyển sang đường hô hấp trên, Từ BA.2 trở đi đang có khuynh hướng quay lại phổi?)

Strain phỏng đoán rằng một trong các biến thể BA.4 và BA.5 “chắc chắn gây ra bệnh hô hấp trở lại. . . Chúng tôi đang bắt đầu thấy bệnh viêm phổi do Covid xuất hiện trở lại, mặc dù nó không nghiêm trọng như lần đầu tiên.”

Tuy nhiên,  “Tôi không nghĩ là nó sẽ quay trở lại phổi. Theo quan điểm tiến hóa, việc nhảy vào đường thở đã khiến nó dễ lây lan hơn rất nhiều vì có thể bắt đầu lây sớm hơn. Và chỉ cần nồng độ thấp hơn để có thể lây nhiễm vì ở ngay trong đường hô hấp trên chứ không phải ở sâu trong phổi. Chỉ cần thở và nói là lan truyền.”

Nhưng ông cảnh báo rằng điều này không có nghĩa là nó sẽ không trở nên nghiêm trọng hơn theo những cách khác nhau.  “Nỗi lo lớn nhất trong căn bệnh này đang chuyển sang một phương pháp gây huyết khối nhiều hơn. “Chúng tôi đã thấy điều đó với BA.2. Chúng tôi đã thấy điều đó trước đây với biến thể Delta-rằng chúng tôi đang nhận được lượng D-dimer tăng cao, như vậy nguy cơ thành lập các cục máu đông sẽ lớn hơn.”

Các biến thể trước đây đã chứng kiến ​​nhiều bệnh nhân Covid xuất hiện hơn 12 tháng sau với các cơn đau tim hoặc đột quỵ, đồng thời làm tăng nguy cơ mắc bệnh đái tháo đường type 1 và có thể mắc chứng mất trí nhớ. Chỉ có thời gian mới biết đây có phải là một đặc điểm của các biến thể trước đó hay không và liệu nó có tồn tại với Omicron?

Bs CK2 Bùi Trọng Hợp lược dịch từ:

Covid Unanswered Questions: How are covid-19 symptoms changing?

BMJ 2023; 380 doi: https://doi.org/10.1136/bmj.p3 (Published 18 January 2023)

Cite this as: BMJ 2023;380:p3